(1)
UGODA SANDOMIERSKA, CZYLI ZAMIAST KŁÓTNI ROZMOWA
Tomasz Bohun
Konfesje protestanckie błyskawicznie znalazły w Rzeczypospolitej grunt do ekspansji. Już w latach dwudziestych XVI wieku, a więc kilka lat przed sformułowaniem przez Marcina Lutra w 1530 roku Konfesji Augsburskiej, w Polsce pojawili się jego zwolennicy. Z reguły byli to Niemcy. W 1524 roku na luteranizm przeszedł wielki mistrz krzyżacki Albrecht Hohenzollern, który zsekularyzował zakon, uznając zwierzchnictwo króla polskiego. Był to precedens, gdyż Albrecht jako pierwszy władca europejski przeszedł na luteranizm i uczynił go religią państwową. Generalnie tam, gdzie przeważał żywioł niemiecki, doktryna doktora z Wittenbergii zyskiwała najwięcej zwolenników.
Obok Prus Książęcych ruch protestancki rozwijał się przede wszystkim na Pomorzu Gdańskim i w Prusach Królewskich, a ostoją dla niego było mieszczaństwo Gdańska, Elbląga, Torunia i innych miast regionu. Podobny charakter miała ekspansja luteranizmu w Wielkopolsce, gdzie jego protektorami byli wpływowi przedstawiciele możnych rodów: Stanisław Ostroróg, Łukasz Górka, Jan Tomicki. Po sekularyzacji zakonu kawalerów mieczowych w 1561 roku najdalej wysuniętą na wschód ostoją luteranizmu stały się Inflanty wraz z Kurlandia i Semigalią.
Rozłam w łonie protestantyzmu, jaki nastąpił w związku z działalnością Zwinglego, a później Jana Kalwina również znalazł odzwierciedlenie w Rzeczypospolitej. Od lat czterdziestych XVI stulecia coraz większą rolę odgrywali kalwiniści. Dwadzieścia lat później wyraźnie dominowali nad luteranami. Kalwinizm zdobył poparcie zwłaszcza w Małopolsce oraz na Litwie, a częściowo także w Wielkopolsce (tu na kalwinizm przeszło wielu magnatów wyznających luteranizm). Cieszył się on popularnością przede wszystkim wśród szlachty i mieszkańców większych miast.
W Wielkim Księstwie Litewskim orędownikiem i opiekunem protestantyzmu w był potężny książę i kanclerz litewski Mikołaj Radziwiłł „Czarny” – fundator Biblii Brzeskiej, któremu sam Kalwin zadedykował swoje Komentarze do Dziejów Apostolskich. Dzieło kontynuował jego brat stryjeczny, hetman Mikołaj Radziwiłł „Rudy”. Dzięki poparciu Radziwiłłów nim kalwiniści błyskawicznie rozszerzyli swój stan posiadania. W okresie bezkrólewia po śmierci Zygmunta Augusta na Litwie było więcej zborów niż kościołów katolickich. Podobnie rzecz się miała w ziemi chełmskiej i na Wołyniu. Do Zboru Większego (kalwińskiego) należała także znaczna grupa mieszkańców Lubelszczyzny.
Kalwiniści utworzyli trzy prowincje: małopolską, litewską i wielkopolską. Każda z nich odbywała synody (np. słynne synody w Pińczowie), a niebawem synody generalne (np. toruński w 1595 roku). Prowincje podzielono na dystrykty. W każdym dystrykcie lokalne synody wybierały hierarchię zborową, kaznodziejów (zwanych ministrami), nadzorowały szkoły i szpitale.
więcej w czerwcowym numerze Magazynu Historycznego "Mówią wieki" (06/2009)
dodane na fotoforum:
