Zabytki Sandomierza

Sandomierz - miasto o X wiekowej historii malowniczo położone na krawędzi wyżyny Kielecko-Sandomierskiej opadającej kilkudziesięciometrowymi skarpami do doliny Wisły.

Niegdyś Sandomierz należał do największych miast w Polsce. Jako sedes regni principales był siedzibą książąt i rezydencją królów. Od dziesięciu wieków związany z chrześcijaństwem był wraz z nieopodal położonym Zawichostem węzłem komunikacyjnym międzynarodowego szlaku handlowego, wiodącego z zachodniej Europy poprzez Wrocław, Kraków, Wiślicę i Sandomierz na Ruś i dalej na Wschód aż po imperium mongolskie. Sandomierz i Zawichost strzegły głównej przeprawy przez Wisłę.

Sandomierz i Ziemia Sandomierska już w XII w. włączone zostały w program chrystianizacji Wschodu przez św. Bernarda z Clairvaux, czego widocznym znakiem było założenie w 1185 r. opactwa cystersów w pobliskiej Koprzywnicy, a na początku i w połowie XIII w. klasztorów dominikanów w Sandomierzu (1226r.) i klarysek w Zawichoście (1245 r.) Sandomierski konwent dominikanów był drugim po konwencie krakowskim w Małopolsce, a zakon klarysek jednym z pierwszych w Europie środkowowschodniej. Fundacje te wspierali książęta, biskupi i możnowładcy polscy.

Lokalizacja klasztorów wzdłuż głównego szlaku wiązała Sandomierz z Europą nie tylko politycznie, ale przede wszystkim gospodarczo i kulturowo. Związki te były wzajemne - dość wspomnieć o architektonicznych rozwiązaniach świątyń klasztornych dominikanów i klarysek - które oddziaływały na realizacje klasztorne zachodniej Europy.

Poświadczone źródłowo istnienie w XII w. czterech kościołów na terenie Sandomierza
i funkcjonujące przy nich szkoły parafialne, a zwłaszcza szkoła kolegiacka, miały znaczenie nie tylko lokalne. Badania historyczne wskazują na wysoki, ceniony poza granicami Polski, poziom nauczania w szkole kolegiackiej.

Rangę Sandomierza potwierdza znaczenie kolegiaty sandomierskiej, która była drugą po krakowskiej w ówczesnej Polsce. Wysoki poziom szkolnictwa sandomierskiego, przetrwał niemal do czasów współczesnych. W XVI w. kilkudziesięciu sandomierzan studiowało w Akademii Krakowskiej.. Obywatelami Sandomierza byli Sebastian Petrycy z Pilzna - lekarz znany równocześnie jako tłumacz i komentator dzieł Arystotelesa, Jan Porębny - doktor medycyny i filozofii oraz najsłynniejszy z lekarzy - Stanisław Bartolon Starszy. Marcin z Urzędowa po studiach w Padwie i Krakowie osiadł w Sandomierzu, gdzie opracował pierwszy słownik botaniczny.

Bezsprzecznie najsławniejszym Sandomierzaninem był Mikołaj Gomółka - kompozytor autor wydanych w 1580 r. " Melodii na psałterz Polski" do słów Jana Kochanowskiego. W XVII w. Jezuici sandomierscy założyli szkołę średnią nowego typu, którą prowadzili do kasaty zakonu w 1773r.

Związani z Sandomierskim Collegium byli m.in. Aleksander Rzączyński wybitny fizjograf i ornitolog oraz Józef Karsznicki - architekt. W dwudziestoleciu międzywojennym działał w gmachu pojezuickim Powszechny Uniwersytet Regionalny założony i prowadzony przez wybitnego pedagoga i regionalistę Aleksandra Patkowskiego. Od 1636r. Działa w Sandomierzu Seminarium Duchowne.

Wielowiekowy rozkwit Sandomierza widoczny jest do dziś w licznych budowlach miejskich i sakralnych fundowanych i wznoszonych przez ludzi wielkiej kultury i tolerancji. Wypada tu wspomnieć o specjalnym przywileju 1367r.gwarantujący opiekę monarchy gminie żydowskiej, która była po krakowskiej największą w Polsce, oraz "Zgodzie Sandomierskiej" z 1570r. zawartej między kalwinami, luteranami i braćmi czeskimi.

Spośród przeszło 120 zabytków architektury w Sandomierzu za najcenniejsze uznane są: zespół architektoniczno-krajobrazowy Starego Miasta zachowujący układ urbanistyczny z II połowy XIV w. , zespół dominikański kościoła św. Jakuba. Zachowały się również resztki gotyckiego obwodu warownego z Bramą Opatowską i Zamkiem, Ratusz, Katedra, liczne kościoły, kamienice mieszczańskie i dworki podmiejskie.

Upadek Sandomierza spowodowany rozbiorem Polski, do dziś nie został przezwyciężony mimo prób w okresie międzywojennym i prowadzoną w latach 60 i 70 XX w. rewaloryzacją zespołu staromiejskiego.

Mimo wszystkich dziejowych przeciwności, Sandomierz do dziś jest miastem bez wątpienia europejskim, gdyż zachował piętno historii Europy należy do jej dziedzictwa kultury.

Opracował mgr Marek Juszczyk

dodane na fotoforum:

• Sandomierz
• Świętokrzyskie
• zabytki
• Nasza polska
• Ratusze