(1)
Kościół Zwiastowania Najświętszej Marii Panny, choć we właściwej swej bryle pochodzi z drugiej ćwierci XII w. i uznawany jest za bardzo cenny zabytek architektury romańskiej, w rzeczywistości nosi na sobie piętno wielu przebudów, które spowodowały dodanie mu cech gotyckich i barokowych oraz częściowe zatarcie romańskiego charakteru.
Kościół zbudowany został z ciosów granitowych jako trójnawowa bazylika pozbawiona transeptu, z niewielkim prezbiterium. Od wschodu nawy boczne i prezbiterium zakończone były apsydami. Wnętrze nawy głównej nie posiadało stropu belkowego ani sklepienia – stropy miały być tylko w nawach bocznych. Nawa główna łączyła się z bocznymi poprzez półkoliste arkady, wsparte na ustawionych na zmianę kolumnach i filarach. Para arkad najbliższych prezbiterium była szersza i wyższa od pozostałych. Od zachodu kościół zwieńczono dwoma wieżami, czworokątnymi, posiadającymi biforia na trzech górnych kondygnacjach. Wewnątrz kościoła w przestrzeni między wieżami znajdowała się empora.
Pierwsza poważniejsza przebudowa spotkała kościół po pożarze z 1328 r. Wydłużono wówczas prezbiterium ku zachodowi, w głąb kościoła, poprzez poprowadzenie ścian do wnętrza nawy i likwidację pierwszej pary międzynawowych arkad. Kolejne przebudowy gotyckie miały miejsce w początkach XV i na przełomie XV i XVI w. – dokonano wtedy gotyzacji wnętrza oraz przebudowano fasadę zachodnią, wznosząc m.in. kruchtę z gotyckim szczytem. W tym okresie również dokonywano przebudów kaplic w apsydach.
W pierwszej połowie XVII w., dokonano barokizacji wnętrza kościoła. Romańskie kolumny i filary międzynawowe obmurowano cegłą i otynkowano. Zbudowano nowy chór muzyczny (w miejsce empory) i dobudowano nową kruchtę niszcząc romański portal. Powiększono większość otworów okiennych, zaś nawy pokryto sklepieniem kolebkowym. W XVIII w. dobudowano do fasady zachodniej monumentalne skarpy. Gdy na początku XIX w. klasztor skasowano, kościół zachował się w niezłym stanie, pełnił cały czas funkcje parafialne. W II połowie XIX w. i na początku XX w. dokonano remontów wież – odnowiono romańskie biforia, położono na nowo dachy, a także podniesiono je odrobinę. Na początku XX w. restaurowano też resztę kościoła, pozyskując fundusze ze sprzedaży cegieł z rozebranego zrujnowanego zachodniego skrzydła klasztoru. Tuż przed I wojną światową Stefan Szyller dokonał częściowej rekonstrukcji portalu romańskiego, którego fragmenty wówczas odnaleziono – wymagało to podniesienia barokowego chóru muzycznego i przesklepienia przedsionka. Dalsze badania i prace przed i po wojnie pozwoliły odkryć i odnowić romańskie polichromie.
Ołtarz główny wykonany został w Krakowie ok. 1630 r. W jego centrum znajduje się obraz Matki Boskiej Czerwińskiej, uważany za cudowny, namalowany (lub być może tylko odnowiony) w 1612 r. przez Łukasza z Łowicza.
