Leszek Wierzejski
Stanisławów gród Rewery
Wśród moczarów, między oboma Bystrzycami: Sołotwińską i Nadwórniańską, powstała osada myśliwska, od licznych kniei Knieininem a później Knihininem zwana, a obok niej na błotach druga, oddzielona stawem, Zabłocić. Obie były własnością możnego rodu Potockich, który jak pisze o. Sadok Barącz, zapomniany dziś historyk kresów południowo-wschodnich w książce "Pamiątki miasta Stanisławowa" (Lwów 1858 r.), początkami sięgać miał czasów Bolesława Krzywoustego.
Hetman wielki koronny Stanisław Rewera Potocki, powziął myśl założenia na tym miejscu warownego grodu i choć jej nie zrealizował, miasto Stanisławów na pamiątkę i ku uczczeniu sławnego inicjatora, jego istnieniem nazwane zostało. Dziedzictwo Rewery Potockiego przejmuje najstarszy syn Andrzej, kasztelan krakowski i hetman polny koronny i około roku 1656 zakłada miasto Stanisławów, Dwóch Stanisławów patronuje nadbystrzyckiemu grodowi; ojciec i syn Andrzeja, który poległ śmiercią bohaterską pod Wiedniem w roku 1683.
Miasto powstaje w niezwykle burzliwych czasach wielkich wojen, powstań kozackich i klęsk żywiołowych. Potop szwedzki zalewa Polskę od północy i zachodu, Chmielnicki z Tatarami pustoszy kresy południowo-wschodnie, a wojska moskiewskie zajmują Białoruś i palą Wilno.
Ciągłe zagrożenie ziem ruskich od tatarskich zagonów a potem od tureckiej nawały, uczyniły szybko Stanisławów ważną twierdzą na południowym wschodzie Rzeczypospolitej. Nadworny architekt Potockich, Franciszek Corassini z Awinionu otoczył miasto nowoczesnym systemem obronnym. Wzniesiono najpierw wał ziemny i palisadę drewnianą, którą niebawem zastąpiono murem ceglanym, fosą i kamiennymi bramami: halicką albo lwowską, tyśmieniecką albo kamieniecką oraz furtą ormiańską.
Najstarszy opis Stanisławowa pochodzi z roku 1672 i skreślony jest piórem podróżnika Ulryka Werdun, którego relacje potwierdza w roku 1684 francuski podróżnik D'Aleyrac.
Miasto zamykało się wówczas w obrębie Rynku i placu Trynitarskiego oraz przylegających uliczek. Pierwszymi budowlami były: drewniany pałac Potockich wzniesiony pierwotnie na terenie dzisiejszej katedry grecko-katolickiej, drewniano-kamienny ratusz oraz drewniane kościoły ormiański i łaciński wzniesiony w pobliżu dzisiejszej kolegiaty. Z drzewa były również bożnica, szkoła żydowska i łaźnia.
Drewniane budownictwo z czasów Andrzej a Potockiego zostało szybko zastąpione na początku XVIII w. budownictwem murowanym. Już pod koniec XVII w. wzniesiono nowy pałac murowany na terenie dzisiejszego szpitala wojskowego oraz kościół farny podniesiony w roku 1669 do godności kolegiaty przez arcybiskupa lwowskiego Jana Tarnowskiego. Za rządów Józefa Potockiego, hetmana wielkiego koronnego rozbudowano fortyfikacje miejskie, zbudowano murowane kościoły ormiański i o.o. Jezuitów oraz bożnicę w pobliżu późniejszego placu Mickiewicza.
W kilka lat po swoim założeniu, Stanisławów otrzymał od króla Jana Kazimierza prawo magdeburskie i stał się Wolnym Królewskim Miastem, szczycąc się tym tytułem aż do II wojny światowej.